W budownictwie znajdują zastosowanie drzwi odznaczające się specyficznymi cechami jak ognioodporność, dymoszczelność, dźwiękoszczelność, zwiększona odporność na włamanie itp. Wyroby te charakteryzują się z zasady podwyższoną wytrzymałością, niezbędna do spełnienia określonych właściwości. Wymaga to jednocześnie zastosowania w konstrukcji drzwi okuć gwarantujących uzyskanie wyższych parametrów wytrzymałościowych i funkcjonalnych.
PROBLEMATYKA DRZWI O PODWYŻSZONEJ WYTRZYMAŁOŚCI
Do drzwi o specyficznych cechach wymagających podwyższonej wytrzymałości zazwyczaj zalicza się:
- drzwi przeciwpożarowe i/lub dymoszczelne,
- drzwi stosowane na drogach ewakuacyjnych,
- drzwi o zwiększonej odporności na włamanie,
- drzwi dźwiękoszczelne,
- drzwi wielofunkcyjne.
Wyjaśnić należy, że drzwiami wielofunkcyjnymi określa się wyroby odznaczające się więcej niż jedną specyficzną cechą, jak np. drzwi przeciwpożarowe o zwiększonej odporności na włamanie.
Zgodnie z obowiązującymi dokumentami normalizacyjnymi, występują dwa podstawowe rodzaje drzwi w wykonaniu standardowym:
• drzwi zewnętrzne, które powinny spełniać wymagania normy PN-EN 14351-1+A1:2016 Okna i drzwi – Norma wyrobu, właściwości eksploatacyjne – Część 1: Okna i drzwi zewnętrzne,
• drzwi wewnętrzne, które powinny spełniać wymagania normy PN-EN 14351-2:2018 Okna i drzwi – Norma wyrobu, właściwości eksploatacyjne – Część 2: Drzwi wewnętrzne.
Zakresy obu powyższych norm zawierają stwierdzenia, iż określają właściwości eksploatacyjne, z wyjątkiem odporności ogniowej i dymoszczelności, do wyrobów, nie zależnie od materiałów, z jakich się je wykonuje. Poszczególne właściwości powinny być potwierdzone badaniami, których wyniki służą do określenia odpowiedniej klasyfikacji. Wymaga to odniesienia do stosownych norm badawczych i klasyfikacyjnych. Jako przykład można przedstawić dokumenty normalizacyjne dotyczące wodoszczelności drzwi, a mianowicie:
- PN-EN 1027:2016 Okna i drzwi – Wodoszczelność – Badania,
- PN-EN 12208:2001 Okna i drzwi – Wodoszczelność – Klasyfikacja.
Dodać jeszcze należy, iż niektóre rodzaje drzwi objętych niniejszą publikacją powinny jeszcze spełniać wymagania związane ze specyficznymi cechami tych wyrobów , wynikającymi ze stosownych norm. Dotyczy to szczególnie drzwi przeciwpożarowych i/lub dymoszczelnych oraz o podwyższonej odporności na włamanie.
Dla zrealizowania więc właściwości eksploatacyjnych oraz odnoszących się do specyficznych funkcji (ognioodporność, zwiększona odporność na włamanie, dźwiękoszczelność itp.) drzwi, niezbędne jest ich wyposażenie w okucia spełniające odpowiednie wymagania.
Przykładem drzwi o podwyższonej wytrzymałości mogą być drzwi wielofunkcyjne typu WAT, charakteryzujące się klasą odporności ogniowej EI2 oraz klasą odporności na włamanie RC 2. Wyrób ten jest produkowany przez firmę Hörmann, a przykładowe rozwiązanie zastosowane w przejściu pomiędzy garażem a częścią mieszkalną przedstawia fot. 1. Drzwi są wyposażone w następujące okucia:
- dwa stalowe rolkowe zawiasy regulowane w trzech płaszczyznach,
- zamek wielopunktowy,
- wkładkę bębenkową,
- klamkę z tarczą drzwiową zabezpieczoną przed rozwierceniem,
- zamykacz,
oraz trzy stalowe trzpienie przeciwwyważeniowe.
NORMY ZWIĄZANE Z OKUCIAMI
Okucia mają duży wpływ na właściwe i długotrwałe funkcjonowanie drzwi, w związku z czym powinny spełniać dotyczące ich wymagania, zawarte głównie w normach. Podkreślić należy, iż wymagania są identyczne do wszystkich okuć, tj. stosowanych w drzwiach drewnianych, aluminiowych, stalowych czy też wykonanych z tworzyw sztucznych. Dlatego też okucia charakteryzują się zasadniczo takimi samymi rozwiązaniami konstrukcyjnymi, a jedyne różnice występują w części mocującej do skrzydła lub ościeżnicy. Jest to spowodowane koniecznością uwzględnienia w sposobie mocowania specyfiki materiałowej drzwi, głównie kształtowników.
Podstawowe okucia instalowane w drzwiach o podwyższonej wytrzymałości powinny spełniać wymagania zawarte w następujących normach:
• PN-EN 1935:2003 Okucia budowlane – Zawiasy jednoosiowe – Wymagania i metody badań,
• PN-EN 12209:2016 Okucia budowlane – Zamki – Zamki mechaniczne wraz z zaczepami –
Wymagania i metody badań,
• PN-EN 1303:2015 Okucia budowlane – Wkładki bębenkowe do zamków – Wymagania i metody
badań,
• PN-EN 1906:2012 Okucia budowlane – Klamki i gałki drzwiowe wraz z tarczami – Wymagania i
metody badań,
• PN-EN 1154:1999?A1:2004 Okucia budowlane – Zamykacze drzwiowe z regulacją przebiegu
Zamykania - Wymagania i metody badań,
• prEN 15685:2009 Okucia budowlane – Zamki wielopunktowe wraz z zaczepami – Wymagania i
Metody badań.
W skład każdej z powyżej przedstawionych norm wchodzi rozdział dotyczący klasyfikacji wraz z systemem kodowym. Odnosi się ona do podstawowych cech wyrobu jak kategoria użytkowania, trwałość, masa drzwi próbnych, odporność na korozję, odporność ogniowa, odporność na włamanie itp. Pierwszą pozycję w systemie kodowym stanowi zawsze kategoria użytkowania, która przykładowo w zakresie zawias (wg normy PN-EN 1935:2003) kształtuje się w następujący sposób:
- Kategoria 1 – Lekkie warunki eksploatacji. Okucia przeznaczone do drzwi stosowanych w budownictwie mieszkaniowym lub w innych obszarach mieszkalnych i budynkach, gdzie występuje niska częstotliwość użytkowania przez osoby z wysoką motywacją do uważnego posługiwania się drzwiami, z małym prawdopodobieństwem wypadków i nieprawidłowego użytkowania,
- Kategoria 2 – Umiarkowane warunki eksploatacji. Okucia przeznaczone do drzwi stosowanych w budownictwie, obszarach i budynkach jak powyżej, gdzie występuje średnia częstotliwość użytkowania przez osoby z pewną motywacją do uważnego posługiwania się drzwiami, ale gdzie istnieje jakaś możliwość występowania wypadków lub nieprawidłowego użytkowania,
- Kategoria 3 – Ciężkie warunki eksploatacji. Okucia przeznaczone do stosowania do drzwi w budynkach, gdzie występuje wysoka częstotliwość użytkowania przez publiczność lub innych ludzi z małą motywacją do uważnego posługiwania się drzwiami oraz duża możliwość wypadków albo niewłaściwego użytkowania,
- Kategoria 4 – Bardzo ciężkie warunki eksploatacji. Okucia przeznaczone do stosowania do drzwi, które są narażone na częste, gwałtowne lub rozmyślnie niewłaściwe użytkowanie.
Jako zasadę przyjmuje się, że w drzwiach o podwyższonej odporności powinno się stosować tylko okucia spełniające wymagania co najmniej kategorii 3 użytkowania – „ciężkie warunki eksploatacji”. Dodać jeszcze należy, iż wymienione powyżej w publikacji normy zawierają załączniki normatywne, dotyczące specyficznych cech oraz funkcji drzwi obejmujące:
• dodatkowe wymagania do okuć przeznaczonych do stosowania w drzwiach ognioodpornych i/lub dymoszczelnych,
• dodatkowe wymagania do okuć przeznaczonych do stosowania w drzwiach o zwiększonej odporności na włamanie.
Występują jeszcze inne dokumenty normalizacyjne określające wymagania dotyczące okuć instalowanych w drzwiach o podwyższonej odporności. Zaliczyć do nich można normą PN-EN 14600:2009 Drzwi, bramy i otwieralne okna o właściwościach odporności ogniowej i/lub dymoszczelności – Wymagania i klasyfikacja, zawierającą załączniki odnoszące się do okuć. Są to:
- Załącznik A (normatywny) „Właściwości okuć budowlanych przeznaczonych do stosowania w drzwiach/bramach przeciwpożarowych, otwieralnych oknach przeciwpożarowych i drzwiach/bramach dymoszczelnych”,
- Załącznik B (normatywny) „Wymagania klasyfikacyjne dotyczące okuć”.
Następnym dokumentem tego typu jest norma PN-EN 1627:2012 Drzwi, okna, ściany osłonowe, kraty i żaluzje – Odporność na włamanie – Wymagania i klasyfikacja, określająca wymagania dla okuć instalowanych w drzwiach o podwyższonej odporności na włamanie. Wykraczają one poza zakres zawarty w normach przedmiotowych poszczególnych okuć.
WYMAGANIA ZWIĄZANE Z PODWYŻSZONA WYTRZYMAŁOŚCIĄ
ZAWIASY JEDNOOSIOWE
Wymagania odnoszące się do tego typu zawias wynikają bezpośrednio z postanowień zawartych w normie PN-EN 1935:2003. Poniżej przedstawiono najistotniejsze z nich , odnoszące się szczególnie do zawias stosowanych w drzwiach o podwyższonej wytrzymałości:
- dopuszczalny moment obrotowy – określany w trakcie badań, przy czym jego maksymalna wielkość jest zależna od klasy zawiasy, a do drzwi o podwyższonej wytrzymałości zazwyczaj wynosi 4 Nm,
- obciążenie statyczne – zawiasa poddana wymienionemu obciążeniu w różnych konfiguracjach nie powinna przekraczać określonych przemieszczeń, ponadto nie mogą wystąpić uszkodzenia którejkolwiek części składowej, jak i żadne widoczne spękania,
- wytrzymałość na ścinanie – w zawiasie poddanej obciążeniu ścinającemu nie są dopuszczalne uszkodzenia lub spękania ani poprzeczne odkształcenia większe niż 3 mm, przy czym w drzwiach o zwiększonej odporności na włamanie możliwe jest nieograniczone trwałe odkształcenie,
- trwałość – po badaniach obejmujących dla drzwi z podwyższoną wytrzymałością przeważnie 200 000 cykli, wartości pionowego i poprzecznego zużycia nie powinny przekraczać stosownych wielkości.
Norma zawiera także dodatkowe wymagania dotyczące zawias stosowanych w drzwiach ognioodpornych, jak przykładowo związanej z temperaturą topnienia, która dla każdej części składowej (poza dekoracyjnymi) oraz zamocowań nie powinna być niższa niż 800 ⁰C. Również do drzwi o zwiększonej odporności na włamanie sformułowano dodatkowy wymóg, aby zamocowanie zawias nie było dostępne od strony zewnętrznej, a ich konstrukcja pozwalała na usunięcie czopa tylko w przypadku, gdy drzwi są otwarte. Przykładowe rolkowe zawiasy jednoosiowe stosowane w drzwiach przeciwpożarowych i o zwiększonej odporności na włamanie przez firmę Hörmann, przedstawiono na fot. 2.
ZAMKI MECHANICZNE JEDNO- I WIELOPUNKTOWE
Zamki mechaniczne o konstrukcji jednopunktowej są objęte normą PN-EN 12209:2016, w której wyspecyfikowano wymagania odnoszące się do tego rodzaju okuć oraz współpracujących elementów jak zaczepy, klamki i klucze. Jako przykłady wymienić można poniższe wymagania dotyczące:
- zamka – odnoszące się do odporności zapadki, zasuwki i rygli hakowych na różnego rodzaju obciążenia, trwałości mechanizmów zapadki i zasuwki (do 200 000 cykli) oraz odporności na przewiercenie i korozję,
- klamki lub gałki – w zakresie odporności na działanie momentu obrotowego lub odporności gałki na wyrywanie (w zestawach zamków rurowych),
- klucza – w odniesieniu do jego wytrzymałości na działanie momentu obrotowego oraz związane z identyfikacją (np. ilość rzeczywistych kombinacji, poziomy głębokości nacięć),
- zaczepu – dotyczące odporności na obciążenia czołowe i boczne oraz na wyrywanie i działanie siły podnoszącej (zamki w drzwiach przesuwnych).
Zakres projektu normy dotyczącej zamków wielopunktowych – prEN 15685:2009 obejmuje większość powyżej wymienionych wymagań. Występuje w niej jednak kilka zmian, w tym polegającej na wyodrębnieniu wymagań i badań w zależności od przeznaczenia oraz zakresu działania. Norma zawiera podział na trzy typy zamków: blokujące, dociskające i przeciwrozłączne, którym przypisano dotyczące ich wymagania. Przykładowy zamek jednopunktowy typu IS 216 firmy ISEO, przewidziany do stosowania w drzwiach przeciwpożarowych, pokazano na fot. 3.
WKŁADKI BĘBENKOWE
Związane z wkładkami bębenkowymi wymagania wynikają z zapisów w normie PN-EN 1303:2015. Do podstawowych wymagań, odnoszących się szczególnie do wkładek instalowanych w drzwiach o podwyższonej wytrzymałości zaliczyć można:
- wytrzymałość klucza – który nie powinien się złamać pod działaniem przyłożonego maksymalnego momentu obrotowego o wartości 2,5 N,
- trwałość – po wykonaniu 100 000 cykli powinna istnieć możliwość uruchomienia wkładki za pomocą nowego oryginalnego klucza, przy użyciu momentu obrotowego nie wyższego od 1,5 Nm,
- odporność ogniowa – wkładka bębenkowa jest wtedy przydatna do zastosowania w drzwiach ognioodpornych i dymoszczelnych, jeżeli spełnia postanowienia odpowiednich norm z zakresu badania odporności ogniowej zestawów drzwiowych i elementów okuć budowlanych,
- zabezpieczenia związane z kluczem – z czym związana jest również odporność na atak: z zastosowaniem wiercenia, z użyciem przecinaka, przez ukręcenie, poprzez wyrywanie, oraz odporność na działanie momentu obrotowego, przy czym każde z tych wymagań jest wyrażane w trzech klasach odporności, lecz do wkładek stosowanych w drzwiach o podwyższonej odporności przyjmuje się z zasady najwyższą 3 klasę.
Na fot. 4.rzedstawiono przykładowy zestaw wkładek bębenkowych GERDA PRO SYSTEM do drzwi o podwyższonej odporności na włamanie.
KLAMKI I GAŁKI WRAZ Z TARCZAMI
Następnym rodzajem okuć stosowanych w drzwiach o podwyższonej wytrzymałości są klamki i gałki wraz z tarczami, objęte postanowieniami normy PN-EN 1906:2012. Do najistotniejszych wymagań wynikających z normy należą:
- wytrzymałość na działanie stosownego momentu obrotowego,
- wytrzymałość osiowa oraz zamocowań, szczególnie do okuć o podwyższonym stopniu bezpieczeństwa,
- luz swobodny określany maksymalnym przemieszczeniem,
- dopuszczalny moment obrotowy mechanizmu powrotnego,
- trwałość mechanizmu po 200 000 cykli, kiedy nie mogą wystąpić żadne uszkodzenia, natomiast klamka lub gałka powinny nadal działać,
- odporność na korozję.
Klamkę z tarczą drzwiową o innowacyjnym rozwiązaniu FLEX, przeznaczoną do drzwi przeciwpożarowych oraz o zwiększonej odporności na włamanie i produkowaną przez firmę AXA, obrazuje fot. 5.
ZAMYKACZE
W drzwiach o podwyższonej wytrzymałości, szczególnie przeciwpożarowych, bardzo często są stosowane zamykacze, dla których wymagania wynikają z zapisów w normie PN-EN 1154:1999/A1:2004. Wymieniony dokument normalizacyjny zawiera trzy rodzaje wymagań:
- dotyczące informacji o wyrobie – obligujące do dostarczenia wraz z wyrobem przejrzystej i szczegółowej instrukcji montażu, regulacji i konserwacji, obejmującej wszelkie ograniczenia kąta otwarcia oraz precyzującej wielkość zamykacza dla danej pozycji montażu,
- eksploatacyjne/osiągi – spośród których, jako najistotniejsze wyróżnić można: trwałość (co najmniej 500 000 cykli), moment zamykający oraz otwierający, skuteczność, czas zamykania, kąty działania, parametry przeciążeniowe w postaci zdolności do wytrzymania zamykającego badania przeciążeniowego, zależność działania od temperatury oraz uszkodzenie zamykacza lub jego ramion, które mogłoby niekorzystnie wpłynąć na spełnienie wymienionych wymagań,
- w odniesieniu do przydatności do drzwi przeciwpożarowych – określające dodatkowe właściwości, które czynnie przyczyniałyby się do spełnienia podstawowych wymagań dotyczących bezpieczeństwa pożarowego (samoczynne zamknięcie się i trwałość tej funkcji), jak np. odpowiedni moment zamykający, charakteryzujący się siłą zamykania odpowiadającą wielkości 3 lub wyższej.
Przykładowe rozwiązanie zamykacza z mechanizmem zębatkowym typu ASSA ABLOY DC140, do drzwi przeciwpożarowych i dymoszczelnych, pokazano na fot. 6.
OKUCIA STOSOWANE W DRZWIACH PRZECIWPOŻAROWYCH I/LUB O ZWIĘKSZONEJ ODPORNOŚCI NA WŁAMANIE
Oprócz powyżej wymienionych wymagań, okucia objęte tematyką publikacji, które są przewidziane do stosowania w drzwiach przeciwpożarowych i/lub o zwiększonej odporności na włamanie, powinny jeszcze spełniać dodatkowe wymagania, ujęte w poniższych normach.
PN-EN 14600:2009 Drzwi, bramy i otwieralne okna o właściwościach odporności ogniowej i/lub dymoszczelności – Wymagania i klasyfikacja .
Dodatkowe wymagania są głównie określone w normatywnym Załączniku A pt. „Właściwości okuć budowlanych przeznaczonych do stosowania w drzwiach/bramach przeciwpożarowych, otwieralnych oknach przeciwpożarowych i drzwiach/bramach dymoszczelnych”, który zawiera minimalne poziomy właściwości użytkowych okuć drzwiowych. Zaliczono do nich: maksymalną szerokość oraz masę skrzydła, kategorię użytkowania, minimalną klasę okuć oraz klasę odporności na korozję.
PN-EN 1627:2012 Drzwi, okna, ściany osłonowe, kraty i żaluzje – Odporność na włamanie – Wymagania i klasyfikacja
Wymagania dotyczące okuć są zawarte w tablicy 2, przedstawiającej klasy odporności dla wkładek bębenkowych, tarcz drzwiowych i zamków, oraz w normatywnym Załączniku B pt. „Wymagania dotyczące zamków i okuć, wykraczające poza zakres norm wymienionych w Tablicy 2”. W poszczególnych tablicach załącznika odnoszących się do istotnych elementów okuć, podano cel ochrony, wymagane klasy odporności, wymaganie, granice badania i odpowiadającą metodę badania.
Inż. Zbigniew Czajka
OKNO 3/2019
Literatura
Normy PN-EN i prEN
Materiały informacyjne firm: Hormann, ISEO, AXA, ASSA ABLOY
1.webp)
.webp)
.webp)
