Okucia zwiększające bezpieczeństwo na drogach ewakuacyjnych budynku

Tragiczne wydarzenia ostatnich lat w różnych dziedzinach np. komunikacji, budownictwie, energetyce czy przemyśle wydobywczym pokazały, że świat nie jest wolny od niebezpieczeństw i wymaga coraz większej ilości zabezpieczeń. Bezpieczeństwo szeroko rozumiane stało się zagadnieniem priorytetowym - na świecie pojawiają się różne inicjatywy (m.in. SecurityPoint), których celem jest zwiększenie świadomości o zagrożeniach i zainteresowanie kwestiami związanymi z bezpieczeństwem. Również bezpieczeństwo obiektów budowlanych i elementów wyposażenia budynków jest tematem wzmożonych prac zespołów badawczych, projektowych i konstrukcyjnych tworzonych przez producentów, z aktywnym udziałem na przykład towarzystw ubezpieczeniowych.

W artykule zamierzam wykazać, że w tworzeniu bezpieczniejszych budynków ogromny wkład wnoszą normy, które propagując najlepsze praktyki i nowe technologie, podają bezpieczne, przemyślane rozwiązania techniczne.

Drzwi i bramy w budynkach – są elementami wyposażenia, z których korzystamy na co dzień, nie zdając sobie sprawy, ile zagadnień trzeba wziąć pod uwagę i rozwiązać w procesie projektowania, konstruowania, jak również późniejszego wprowadzania tych elementów do eksploatacji, aby uzyskać ich bezpieczne funkcjonowanie. Nie zamierzam omawiać funkcji, jaką w budynkach pełnią drzwi zarówno wewnętrzne, jak i zewnętrzne w normalnych warunkach użytkowania, gdy mają zapewnić wygodną komunikację wewnątrz budynku i z otoczeniem. Chcę zwrócić uwagę na sytuacje ekstremalnie niebezpieczne. Grupa wyrobów budowlanych, obejmująca drzwi i bramy, pozostaje ze względu na powszechność stosowania w ścisłym związku z potrzebami użytkowników i ich bezpieczeństwem, a więc często ludzi starszych, osób niepełnosprawnych i dzieci. Drzwi i bramy powinny więc, oprócz pełnienia swoich podstawowych funkcji, zachować dopuszczalny minimalny poziom bezpieczeństwa w sytuacjach normalnych, ale również wyjątkowych na przykład wybuchu lub pożaru w budynku, informacji o podłożeniu bomby. W tych sytuacjach ekstremalnych ludzie mogą zachowywać się nieprzewidywalnie, mogą wystąpić nienormalne reakcje – może dojść do paniki, chaosu, które wykluczą racjonalne myślenie, a najważniejszą sprawą dla każdego będzie poszukiwanie łatwej ucieczki. Konieczne jest więc, by z budynku lub z terenu zamkniętego była zapewniona możliwość szybkiej, bezpiecznej i skutecznej ewakuacji. Drzwi w tym przypadku mogą być ratunkiem, drogą ucieczki i należy zrobić wszystko co możliwe, by nie stały się barierą nie do pokonania.

Z badań przeprowadzonych w naszym kraju wynika, że Polacy obawiają się o swoje bezpieczeństwo w przypadku sytuacji wymagającej ewakuacji z obiektu użyteczności publicznej. Zdaniem badanych panikę najskuteczniej minimalizuje dobre oznakowanie wyjść ewakuacyjnych (62 % respondentów), w następnej kolejności są to szkolenia dla pracowników miejsc publicznych (47 %), na trzecim miejscu są dźwignie antypaniczne (tak uważa 30 % Polaków, w Europie jest to 50 % badanych).

Ogólne wymagania dotyczące dróg ewakuacyjnych znajdują się w Rozporządzeniu Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz. U. Nr 75 z 2002 r. z późniejszymi zmianami). Zgodnie z tymi przepisami wyjścia na drogi ewakuacyjne powinny być zamykane drzwiami z możliwością ich ręcznego otwierania. Ponieważ drzwi w sytuacji zagrożenia, mogą stanowić dla tłoczących się, spanikowanych ludzi, barierę wykluczającą szybką ucieczkę, dlatego zostały określone minimalne ich wymiary. Najmniejsza ich szerokość w świetle ościeżnicy na drodze ewakuacyjnej powinna wynosić 0,9 m , ale wymiar ten powinien być dostosowany do liczby osób do ewentualnej ewakuacji i szerokości biegu klatki schodowej. Wysokość drzwi – to co najmniej 2,0 m . W przypadku drzwi dwuskrzydłowych, szerokość skrzydła głównego nie może być mniejsza niż 0,9 m . Pod względem bezpieczeństwa powinny być ustalone wymiary optymalne drzwi dla każdego budynku. Wymagane jest, aby drzwi wyjściowe z pomieszczeń, w których może przebywać jednocześnie ponad 300 osób, oraz drzwi na drodze ewakuacyjnej z tych pomieszczeń były wyposażone w okucia przeciwpaniczne.

Wymagania dotyczące okuć specjalnych do stosowania w drzwiach ewakuacyjnych są przedmiotem następujących dwóch norm:

Podstawowym wymaganiem, które powinny spełniać okucia specjalne jest odblokowanie drzwi przez jedno naciśnięcie na element uchwytowy (drążek, listwę, klamkę, płytkę naciskową) w czasie krótszym niż 1 sekunda, także wówczas, gdy drzwi są zablokowane od zewnątrz. Rozwiązania konstrukcyjne podane w normach zostały wszechstronnie przemyślane, aby stanowiąc zamknięcie z jednej strony, z drugiej w razie potrzeby otwierały się „na życzenie”.

Okucia przeciwpaniczne zgodnie z PN-EN 1125 są przeznaczone do instalowania w drzwiach w kinach, teatrach, marketach i innych budynkach użyteczności publicznej, czyli w miejscach, gdzie znajduje się dużo ludzi. W razie paniki, gdy ludzie ”rzucą się” ku drzwiom ewakuacyjnym, prawdopodobnie w ciemności, a może i w dymie, wówczas możliwe jest, że pierwsza z osób, która do nich dotrze, nie zdoła ręką uruchomić dźwigni przeciwpanicznej , ale kolejne osoby napierając na drzwi całym ciałem nacisną na pręt i w ten sposób uruchomią go. Napór tłumu niemal automatycznie odblokowuje dźwignię, która na ten nacisk jest właśnie wyeksponowana. Głównym celem wymagań eksploatacyjnych zawartych w normie PN-EN 1125 jest umożliwienie ewakuacji osobom przy minimalnym wysiłku i bez wcześniejszej znajomości funkcjonowania urządzenia, a więc działającym niemal odruchowo. Nadrzędnym wymaganiem stawianym okuciom jest łatwość otwarcia drzwi przez osoby niedoświadczone, a także starsze i niepełnosprawne.

Zamknięcia przeciwpaniczne otwierane są przez nacisk na poziomy drążek lub listwę zamontowaną w poprzek powierzchni wewnętrznej drzwi, w kierunku zgodnym z kierunkiem ewakuacji (na zewnątrz).

Okucia awaryjne zgodne z PN-EN 179 są również stosowane w drzwiach ewakuacyjnych z pomieszczeń, ale w odróżnieniu od okuć przeciwpanicznych stosuje się je w budynkach, w których ludzie są zaznajomieni z wyjściem awaryjnym, okuciami i ich działaniem, zatem w miejscach, gdzie panika jest raczej wykluczona, na przykład w biurowcach, gdzie przeprowadza się systematyczne szkolenia użytkowników. Podstawowym celem wymagań eksploatacyjnych zawartych w normie PN-EN 179 jest umożliwienie bezpiecznej i skutecznej ewakuacji dzięki prostej operacji zwolnienia zamknięcia, chociaż może ona wymagać wcześniejszej znajomości działania tego okucia.

W okuciach awaryjnych otwieranie (odblokowanie) drzwi następuje przez naciśnięcie na klamkę z góry w dół lub na płytkę naciskową poziomo w kierunku ewakuacji (na zewnątrz).

Obie te normy określają dodatkowe ograniczenia dla drzwi ewakuacyjnych w tym także przeciwpożarowych. Spełnienie następujących wymagań jest konieczne, aby drzwi mogły być stosowane na drogach ewakuacyjnych:

· drzwi powinny się otwierać na zewnątrz pomieszczeń budynku;

· wysokość skrzydła drzwiowego nie powinna przekraczać 2,50 m , a jego szerokość - 1,30 m;

· masa skrzydła drzwiowego nie powinna przekraczać 100 kg dla zamknięć klasy 5 i 200 kg dla zamknięć klasy 6;

· konstrukcja skrzydła drzwiowego powinna umożliwiać zamontowanie okucia przeciwpanicznego tak, aby element uchwytowy znajdował się na wysokości od 0,9 m do 1,1 m od poziomu posadzki lub na niższej wysokości, gdy wiadomo, że większość użytkowników będą stanowić dzieci.

Okucia przeciwpaniczne i awaryjne ponadto powinny spełniać następujące szczególne wymagania konstrukcyjne:

· odporność na korozję powinna odpowiadać przynajmniej klasie 3 (klasy od 0 do 4) wg PN-EN 1670:2000; jest to wysokie wymagania antykorozyjne;

· materiały zastosowane w konstrukcji powinny być tak dobrane, aby okucia działały w temperaturze od - 20 ° C do +100 ° C;

· wszystkie ostre krawędzie i wystające narożniki, które mogłyby spowodować urazy osób korzystających z wyjścia, powinny być zaokrąglone promieniem nie mniejszym niż 0,5 mm ;

· konstrukcja okucia powinna pozwolić drzwiom na swobodne rozwarcie się w kierunku wyjścia, gdy tylko drzwi zostaną zwolnione;

· zamknięcie drzwi z zewnątrz (brak dostępu z zewnątrz) nie powinno w żaden sposób sprawić, aby okucie przeciwpaniczne lub awaryjne było niemożliwe do uruchomienia od wewnątrz.

W przypadku pożaru oprócz szybkiej ewakuacji osób konieczne jest ograniczenie drogi płomieniom, gromadzącemu się dymowi i niedopuszczenie do rozprzestrzeniania się ognia. Zaporę dla dymu i ognia stanowią drzwi, pod warunkiem, że mają podwyższoną odporność ogniową i są zamknięte podczas zagrożenia pożarowego. W razie pożaru w budynku użytkownicy ewakuują się, oddalając się ze strefy zagrożenia, a drzwi zamykając się za nimi oddzielają strefę pożarową i ograniczają dopływ powietrza, dzięki czemu hamują rozszerzanie się pożaru. Dlatego w drzwiach przeciwpożarowych na drogach ewakuacyjnych funkcję ryglującą skrzydła z chwilą ich domknięcia spełniają okucia przeciwpaniczne i awaryjne. Aby zapewnić powrót skrzydła drzwiowego z pozycji otwartej do położenia zamkniętego, drzwi powinny być wyposażone w zamykacze drzwiowe zgodne z normą

Zaleca się stosować zamykacze na drogach ewakuacyjnych, gdzie wymagane jest samoczynne zamykanie drzwi. Zamykacz drzwiowy to mechanizm uruchamiany ręcznie przez użytkownika podczas otwierania drzwi, ale gdy zostanie zwolniony, to powraca w sposób kontrolowany do położenia zamknięcia. Spełnienie tego warunku zapewniają zalecenia zawarte w Polskich Normach.

Zamykacz do drzwi przeciwpożarowych powinien spełniać w porównaniu z zamknięciami standardowymi drzwi wymagania dodatkowe – powinien zamknąć drzwi od każdego kąta ich otwarcia i kontrolować ruch skrzydła podczas zamykania co najmniej od kąta 70º aż do pozycji zamknięcia. Z tego względu powinien wywierać odpowiednio wyższą siłę zamykania, a jego konstrukcja powinna wykluczać możliwość ręcznego rozłączania jego elementów w celu utrzymania drzwi w pozycji otwartej.

Drzwi przeciwpożarowe powinny być wyposażone w odpowiednie zawiasy zdolne do spełnienia podwyższonych wymagań trwałościowych zgodnie z

Również w tej normie specjaliści zatroszczyli się o zaproponowanie konstrukcji zgodnie z wymaganiami przeciwpożarowymi. Zawiasy powinny być co najmniej drugiej kategorii użytkowania przewidzianej do stosowania w budynkach, w których występuje średnia częstotliwość użytkowania i istnieje możliwość nieprawidłowego użytkowania. Żaden konstrukcyjny element zawiasy nie powinien mieć temperatury topnienia niższej niż 800 ºC, nie powinno być możliwe usunięcie czopa zawiasy lub odłączenia umocowanego na zawiasach skrzydła drzwiowego, bez użycia narzędzi.

Wymagania dotyczące okuć przeznaczonych do drzwi ewakuacyjnych i przeciwpożarowych są zawarte w wielu normach, z których kilka zastało przytoczonych. Z uwagi na duże znaczenie, jaką okucia przeciwpaniczne i awaryjne pełnią w systemie bezpieczeństwa obiektów budowlanych, wszystkie przytoczone normy zawierają załączniki harmonizujące, w których wskazano właściwości tych okuć podlegające wymaganiom podstawowym dyrektywy 89/106/EWG Wyroby budowlane.

Ważnym powodem obaw ludzi o własne bezpieczeństwo jest świadomość, że urządzenia starzeją się wraz z obiektem. Około ośmiu na dziesięciu Polaków niepokoi się o stan urządzeń, które według respondentów nie są regularnie wymieniane i odpowiednio konserwowane. Tylko prawidłowe zainstalowanie urządzeń i regularna konserwacja, prowadzone zgodnie z instrukcją przez kompetentne jednostki lub osoby, mogą zapewnić odpowiednie działanie drzwi i zgodne z zamierzonym użytkowanie. Producent powinien dostarczyć razem z okuciem dokładną informację dotyczącą wyrobu, w której będą określone warunki użytkowania, instrukcja instalowania oraz wskazówki w zakresie obsługi i konserwacji. Instalator powinien postępować zgodnie z instrukcją montażu i sporządzić dla właściciela raport podsumowujący zainstalowanie urządzenia. Użytkownik powinien zachować ten raport oraz powinien przeprowadzać konserwacje wyznaczone przez producenta zachowując raporty również z tych konserwacji.

Niezależnie od urządzeń odrębnym czynnikiem wpływającym na bezpieczeństwo jest działanie człowieka, a więc właściwe stosowanie drzwi ewakuacyjnych z już zamontowanymi okuciami. Częstym i typowym zachowaniem jest blokowanie drzwi w pozycji otwartej, uniemożliwiające działanie zamykaczy. Zdarza się, że administrator lub użytkownicy budynku stosują „wzmocnienie” zamknięcia drzwi od wewnątrz łańcuchem z kłódką czy metalową linką. Wynika to z preferencji zabezpieczenia budynku przed bezpieczeństwem ludzi. Drzwi ewakuacyjnych nie wolno wyposażać w żadne dodatkowe zamki.

Częstym widokiem jest również blokowanie drzwi ewakuacyjnych od zewnątrz budynku samochodami, kontenerami czy skrzynkami. Jako wyjście nieużywane traktuje się je jako niepotrzebne. Postępowanie takie wynika przede wszystkim z braku lub niedostatecznego oznakowania, często jest też wygodnictwem i przekonaniem, że nie dojdzie do sytuacji zagrożenia życia. Wszystkie takie działania wykluczają prawidłowe zadziałanie celowo zamontowanych urządzeń, a drzwi ewakuacyjne zamiast wyjściem stają się przeszkodą nie do sforsowania.

Podsumowanie

Jak pokazują sondaże boimy się zagrożeń i nieprzewidzianych zdarzeń, a zdobycze cywilizacji niosą nowe niebezpieczeństwa – dlatego zagadnienia związane z bezpieczeństwem i zabezpieczeniami też rozwijają się wkraczając w nowe obszary naszego życia. Polskie Normy wspierając przepisy prawa zwiększają poczucie społecznego bezpieczeństwa.

Grupa wyrobów budowlanych, do których należą drzwi, bramy, okucia, coraz lepiej odpowiada na potrzeby użytkowników oraz spełnia wymagania bezpieczeństwa.

Konieczne jest jednak ciągłe zwiększanie świadomości związanej z zagadnieniami bezpieczeństwa, podkreślanie odpowiedzialności każdego z nas w sytuacji zagrożenia i walki z przekonaniem, że tragiczne sytuacje są incydentalne i nam nie mogą się zdarzyć.

Omawiane normy znajdują się w zakresie tematycznym Komitetu Technicznego nr 169 ds. Okien, Drzwi, Żaluzji i Okuć, powołanego przez Polski Komitet Normalizacyjny, którego sekretariat jest prowadzony przez Wielkopolski Oddział Instytutu Techniki Budowlanej. Komitet 169 zajmuje się normalizacją budowlanych elementów otworowych, okuć, ścian osłonowych.

mgr inż. Małgorzata Pogorzelska

starszy specjalista w Zespole Budownictwa PKN

Bibliografia:

1. Ustawa z dn. 16 kwietnia 2004 r. o wyrobach budowlanych – Dz. U. 2004 nr 92 poz. 881.

2. Ustawa z dn. 7 lipca 1994 Prawo budowlane – Dz. U. 2003 nr 207 poz. 2016 z późniejszymi zmianami Dz. U. 2004 nr 93 poz. 888, i Dz. U. 2005 nr 163 poz. 1364.

3. Dyrektywa Rady Wspólnoty Europejskiej 89/106/EWG Wyroby budowlane.