Okiennice drewniane – tradycyjna ochrona

W przeszłości okno, zwłaszcza oszklone pojedyńczą szybą wymagało dodatkowej ochrony. Nie tylko przed możliwością zniszczenia lub włamaniem, ale także dla poprawy ochrony cieplnej i akustycznej pomieszczenia. Zadanie osłaniania okien, zwłaszcza w nocy, przez wieki pełniły drewniane tarcze nazywane okiennicami. I choć obecnie okiennice drewniane nie są nieodzownym elementem zabezpieczającym, to w dalszym ciągu , dzięki swojej malowniczości i zachowaniu funkcji użytkowej są elementem licznych budynków o tradycyjnej formie architektonicznej.

Podstawowe funkcje okiennic drewnianych.

Jak już podnosiliśmy, zasadniczym zadaniem okiennicy drewnianej jest ochrona otworu okiennego lub okna. W zależności od strefy klimatycznej funkcje okiennic były jednak różne pod względem konstrukcji. W przypadku okien budynków znajdujących się w klimacie ciepłym, np. śródziemnomorskim, okiennica powinna przede wszystkim tworzyć zaporę dla promieni słonecznych i zapobiegać przedostawaniu się ich do wnętrza pomieszczenia. Możliwe jest wówczas zapobieganie nagrzewaniu się podłóg, ścian w pomieszczeniu oraz innych sprzętów lub elementów wyposażenia. Jednoczenie od okiennicy nie oczekuje się uzyskania całkowitego zaciemnienia pomieszczenia lub odcięcia przepływu powietrza. Okiennice stosowane, na obszarach klimatu ciepłego pełnią także znaczącą role w systemie wentylacji pomieszczeń. Ich konstrukcja ma pozwalać, na swobodny przepływ powietrza do pomieszczeń. Okiennice mają pełnić rolę przysłony zamknięcia otworu okiennego i chronić wnętrze przed ciekawskimi spojrzeniami z ulicy. Nie muszą więc być masywne i szczelne. W sposób zadowalający spełniają wymagania okiennice lekkie wykonane w konstrukcji ażurowej. Jak mówią południowcy to takie „drewniane firanki”

Nieco inne funkcje pełniły w przeszłości okiennice drewniane w strefie klimatu umiarkowanego Europy środkowej i wschodniej. Przede wszystkim ich funkcją podstawową było chronienie okna przed uszkodzeniem mechanicznym- wybiciem szyby, np. podczas nocy. Faktycznie, solidne, szczelne okiennice przyczyniały się do poprawy bezpieczeństwa pomieszczeń. Większość okiennic wykonana była z drewna litego- desek umieszczonych na ramie ciesielskiej. Dla wzmocnienia wytrzymałości, często okiennice drewniane okuwano stalową bednarką lub wzmacniano pasami zawiasów. Miały one chronić pomieszczenia przed wtargnięciem intruza lub choćby wrzuceniem przez wybite okno żagwi, co w konsekwencji mogło prowadzić do podpalenia. Okiennice drewniane zamykane były wyłącznie od strony wewnętrznej.

Ponadto okiennice drewniane stanowiły dla dawnych budynków rodzaj dodatkowej ochrony okien przed wiatrem i opadami atmosferycznymi oraz stanowiły ważny element ograniczający straty ciepła z pomieszczeń.

Surowiec drzewny i jego przygotowanie

Drewno jest najdłużej stosowanym surowcem służącym do wytwarzania okiennic. Oczywiście w zależności od obszaru geograficznego, rodzaje drewna przeznaczone do ich wykonania były inne. W krajach Europy Zachodniej, zwłaszcza w jej południowej części, okiennice miały mniej masywny charakter. Także klimat powodował, że mogły być wytwarzane z drewna surowego, bez zabezpieczenia przed wilgocią lub grzybami niszczącymi albo korodującymi drewno. Do wykonywania okiennic stosowano surowiec drzewny dostępny w danym regionie. W naszym kraju stanowiło go przede wszystkim drewno drzew iglastych. W praktyce najczęściej wykonywano okiennice z desek sosnowych, rzadziej modrzewiowych, świerkowych lub jodłowych. Jednak z powodu występujących w klimacie środkowej ci północnej części kontynentu opadom deszczu i śniegu, koniecznym warunkiem trwałości drewna jest jego zabezpieczenia.

Ze względu na swoje właściwości, a zwłaszcza tendencję do paczenia się listew i desek po zawilgoceniu, elementy drewniane chroniono przed wnikaniem w jego strukturę wody. Rzadko używano do budowy okiennic drewna drzew liściastych. Wyjątek stanowiły deski dębowe, ze względu na ich wysoką wytrzymałość mechaniczną i trwałość lub jesionowe, ze względu na jego elastyczność. Drewno z drzew liściastych wykazuje większy, niż w przypadku drewna iglastego, współczynnik kurczenia się elementów, w trakcie wysychania i często ma tendencje do powstawania pęknięć. Ma także mniejszą niż drewno gatunków iglastych odporność biologiczną. Dlatego zabiegiem koniecznym do uzyskania dostatecznej trwałości okiennic drewnianych była impregnacja. W naszym kraju od dawna znane były impregnaty oleiste a później także impregnaty solne. Stosowane do zabezpieczania drewna substancje oleiste mają wiele zalet: m.in. dobrze zabezpieczają drewno przed wilgocią i głęboko wnikają w jego strukturę. Dodatkową zaletą jest korzystny wpływ na elementy metalowe- ograniczają ich korozję. Zatem dobrze nadawały się do zabezpieczania drewnianych okiennic. Miały także wady. Podstawową z nich to przenikanie przez powłoki malarskie i zwiększanie zapalności drewna.

W przeszłości także obszar, na którym użytkowano okiennice miał bezpośredni wpływ na rodzaj i metodę wykonywania zabezpieczenia drewna. Ze względu na warunki klimatyczne i często znikomą ilość opadów deszczu oraz często całkowity brak okresów z temperaturami ujemnymi i brak występowania śniegu, drewniane elementy okiennic eksploatowane w strefie klimatu śródziemnomorskiego nie wymagały specjalnych zabezpieczeń. Stosowane do wykonania okiennic drewno malowano jedynie farbami olejnymi, czasem jako podkład i impregnat (typu kapilarnego) stosowano pokost lniany lub substancje oleiste wytwarzane z rodzimych dla kraju upraw. Powszechnie wykonywano okiennice z drewna dębowego lub sosnowego. Malowanie miało w rzeczywistości pełnić jedynie role dekoracyjną.

Także i tym razem innego potraktowania wymagały okiennice drewniane użytkowane na terenie Niemiec, Polski, Holandii lub krajów skandynawskich. Występowanie opadów deszczu i śniegu oraz długotrwałe okresy panowania niskich temperatur wymuszały stosowanie trwałych metod impregnacyjnych i równie trwałych metod malarskich. Stąd okiennice na obszarach o częstym występowaniu opadów dość wcześnie zaczęto impregnować preparatami solnymi i malować powierzchnie okiennic za pomocą farb olejnych. Obecnie korzysta się przy zabezpieczaniu okiennic drewnianych z metod ciśnieniowej impregnacji drewna lub z nowoczesnych preparatów głęboko impregnujących. Powierzchnie okiennic pokrywa się powłokami malarskimi kryjącymi, lazurami o wysokiej odporności lub farbami transparentnymi, pozwalającymi na zachowanie możliwości oglądania rysunku słojów drewna.

Rodzaje okiennic

W zasadzie wyróżnia się dwa zasadnicze rodzaje okiennic drewnianych. Dla obszarów południowych typowe są okiennice ramowe z listwami lamelowymi stałymi lub o regulowanym kącie nachylenia. Powszechnie tego rodzaju okiennice nazywa się „włoskimi”.

Okiennice ramowe wykonane są w formie ramy drewnianej, gdzie łączenia między elementami pionowymi, a rozpórkami poziomymi wykonane są na czopy stolarskie. Wypełnienie ramy stanowią listwy lamelowe, o szerokości min. 2,5 krotnie większej od grubości ramy, mocowane w sposób ażurowy i jednocześnie pochylone pod katem 37-45 0 . W konstrukcjach bardziej zaawansowanych okiennic drewnianych spotyka się lamele mocowane do ramy za pomocą osi, umożliwiającej zmianę położenia lameli. Równomierne zmiany kąta położenia lameli przeprowadza się dzięki listwie sterującej , z którą są połączone. Często zakres obroty listewek pozwala na zmianę kąta ich nachylenia w zakresie od ułożenia poziomego lameli – położenia pozwalające na maksymalny napływ światła do pomieszczenia lub pod kątem do 67 0, czyli prawie całkowitego odcięcia dopływu światła. Wielkość listew uniemożliwia ich ustawienie w pozycji pionowej.

Okiennice lamelowe charakteryzuje stosunkowo lekka konstrukcja i w konsekwencji mała masa. Oparcie całego skrzydła na konstrukcji ramowej zapewnia zachowanie dużej sztywności skrzydła. Połączenia elementów ramiaka przeprowadza się na czop z odsadzeniem, natomiast rozpórki pośrednie często bywają łączone elementem tzw. zapłetwionym. Taki rodzaj złącza umożliwia pracę elementów zarówno, jako ściskanych, jak i rozciąganych. A samo połączenie przypomina znane z konstrukcji wiązarowych, łączenie „na jaskółczy ogon”. Okiennice drewniane lamelowe wykonuje się z drewna struganego. Zwykle grubość ramiaka nie przekracza 19 mm. Okiennice lamelowe mają kształt prostokątny.

Okiennice drewniane typu „włoskiego” zazwyczaj montowane są jako dwuskrzydłowe. W razie konieczności zasłaniania otworów okiennych o znacznej szerokości ( > 180 , spotyka się skrzydła okiennic drewnianych konstruowane jako tzw. łamane. Podobne rozwiązania stosowane są w okiennicach osłaniających wyjścia na tarasy lub balkony. O konieczności wykonania skrzydeł, jako elementów składanych (łamanych) decyduje wówczas ograniczenie promienia koniecznego dla swobodnego otwarcia okiennicy.

W przypadku okiennic drewnianych użytkowanych w krajach północnej i środkowej Europy, najpowszechniej stosowanym rozwiązaniem było tzw. konstrukcje rustykalne. Oznacza to, że okiennice drewnianą wykonywano, jako tarczę ciesielską. Deski stanowiące skrzydło okiennicy przybijano ściśle obok siebie do dwóch poprzeczek. Czasem poprzeczki usztywniano deską zakosową. Do nich mocowano zawiasy, a cała okiennica była za ich pomocą zawieszona na zawiasach wmurowanych w ościeże okna. Okiennice takie wykonywano jako jedno lub dwuskrzydłowe. W zależności od kształtu otworu okiennego spotyka się okiennice drewniane prostokątne lub o górnej krawędzi łukowej albo (dla okiennic dwuskrzydłowych) pół łukowej. W przypadku okiennic w budynkach drewnianych okiennice mocowano w ościeży okna za pomocą dodatkowej ościeżnicy drewnianej wbudowywanej w świetle ościeży. Rozwiązanie to pozwalało na zwiększenie szczelności zamkniętej okiennicy. Dzięki temu, oprócz ograniczenia strat ciepła, okiennica zapewniała po zamknięciu także ochronę przed hałasem dochodzącym z zewnątrz. Wykonane, jako tarcze ciesielskie, okiennice wykazywały znaczną sztywność, ale nie stanowiły niestety konstrukcji zbyt lekkiej. Deski poszycia zestawiano ze sobą czołowo lub na zakład, rzadziej na łącze wręgowo –wpustowe (potocznie nazywane: „na pióro i wpust”). Jednak znaczna masa takich okiennic sprawiała, że konieczne było ograniczenie szerokości skrzydeł. Oznaczało to, że dominowały okiennice dwuskrzydłowe. Zwykle, celem ograniczenia sił działających na zawiasy, zachowywano proporcję wysokości skrzydła do jego szerokości jak 2 do 1,0 -1,3. W przypadku okiennic na parterach wykonywano je z desek grubości 25 mm (rzadziej 32 mm lub 19 mm) na ramie w kształcie litery „Z”. Okiennice na wyższych piętrach wykonywano jako lżejsze.

Rodzaje wykończeń

Właściwie od zawsze okiennice traktowano także jako element ozdobny, uzupełniający i uatrakcyjniający elewację. Pozwalały one, zwłaszcza po otwarciu stworzyć optyczną wielkość okien. W przypadku okiennic z listwami lamelowymi, jedyną możliwością zdobnicza jest dobór koloru emalii lub ograniczona możliwość ozdobnego wykonania dolnej krawędzi lameli. Do rzadkości należały ozdobne okucia wzmacniające narożniki ramy okiennicy, wykonane w formie płaskich kątowników. Inaczej jest w przypadku okiennic drewnianych z nakładkami deskowymi. Oprócz możliwości zdobienia przez rzeźbienie na zewnętrznych powierzchniach tarczy okiennicy po możliwość wykonania wzorów frezowanych. W przypadku okiennic stosowanych na poziomie piętra, były ozdobne wycięcia w tarczy okiennicy. Powstałe otwory pozwalały na rozpoznanie obecności i aktywności mieszkańców. Naruszały jednak ochronną funkcję pełnego skrzydła.

Okucia okiennic drewnianych

Typowymi okuciami okiennic drewnianych są ich zawiasy, zamki i blokady rozwarcia. Zależnie od ciężaru, wielkości i rodzaju okiennicy stosowano zawiasy ciężkie, wytwórstwa kowalskiego lub lekkie pochodzące z produkcji fabrycznej. Oczywiście w przypadku okiennic dawnych i stosowanych w budynkach wiejskich lub gospodarskich (młyny, składy itd.) okucia wykonywano ze stali węglowej, technika kowalską. Do ich mocowania używano kutych gwoździ, a blokadę stanowiły, także kute klamki lub zatyczki.

Natomiast okiennice drewniane używane obecnie, wyposaża się w nowoczesne okucia pokrywane galwanicznie warstwą metali kolorowych, celem zwiększenia trwałości i odporności na korozję. Dostępne są także okucia stylizowane i często posiadające elementy ozdobne z metali kolorowych.

Nowoczesne okiennice drewniane.

Tak oczywiście są takie. Od swoich poprzedniczek różnią się przede wszystkim jakością wykonania i doborem użytego surowca. Obecnie, okiennice drewniane są głównie elementem dekoracyjnym ,choć nie straciły swojej funkcji użytkowej. W krajach południa Europy, dalej stanowią element powszechnie stosowanej osłony okna i pomieszczeń przed nadmiarem słonecznego ciepła i intensywnego promieniowania. Nowe okiennice produkuje się z egzotycznych gatunków drewna, wcześniej dla tego celu rzadko stosowanego. Obecnie niczym szczególnym nie są okiennice wykonane z drewna dębowego lub gatunków drzew tropikalnych (mahoniu, meranti). Dzięki postępowi w zakresie chemii, zmianie uległy także metody zabezpieczania drewna. Nowoczesne materiały malarskie, lazury i impregnaty pozwalają na uzyskanie okiennic trwałych i co ważne, nie wymagających zbyt częstej konserwacji. Zaś same okiennice świetnie zdobią elewacje budynków o tradycyjnej architekturze.

Piotr Wierzelewski

Foto autora