Komfort korzystania z pomieszczeń na poddaszu uzależniony jest od zapewnienia im odpowiedniej wentylacji, optymalnej temperatury oraz naturalnego oświetlenia. Rozwiązanie tego ostatniego problemu zależy od przeznaczenia poddasza, a także projektu budynku (m.in. orientacji wobec stron świata, kształtu dachu liczby i wielkości oraz zagospodarowania planowanych pomieszczeń).
Poddasza doświetla się montując okna pionowe w lukarnie lub ścianie szczytowej, okna połaciowe, wole oka czy świetliki. Konstrukcje te - poza wprowadzeniem naturalnego oświetlenia - uatrakcyjniają kształt i wygląd pokrycia dachowego. Ponadto, dzięki ich zróżnicowaniu, możliwe jest dopasowanie przeszklenia do każdego pomieszczenia oraz do bryły budynku.
Poddasze nieużytkowe nie wymaga doświetlenia i w większości przypadków nie jest ono realizowane. Można wprawdzie zaprojektować dach, którego kształt zostanie uatrakcyjniony wolim okiem, jednak koszt jego wykonania jest bardzo wysoki. Można zaprojektować okna w ścianach szczytowych bądź przewidzieć wyłazy dachowe. Z kolei w przypadku poddaszy użytkowych spotykamy sie ze wszystkimi, wcześniej wymienionymi sposobami doświetlania - wykorzystywanymi oddzielnie lub jednocześnie.
Jest to konstrukcja, najczęściej drewniana, przypominająca nadbudówkę, opierająca się na więźbie, z osadzonym pionowo oknem. Wieńczący ją daszek pokrywa się w większości wypadków tym samym materiałem, co dach. Lukarna wymaga montażu orynnowania, którym odprowadzane będą wody opadowe.
Znakomicie sprawdza się na dachach stromych o dużym kącie nachylenia (pow. 45°) z dość wysokimi ściankami kolankowymi. Należy podkreślić, że jej forma i wielkość muszą harmonizować z kształtem i wielkością dachu, a także poziomem zapotrzebowania na światło - najlepszy efekt doświetlenia osiąga się, projektując lukarnę możliwie najszerszą oraz wyposażoną w więcej niż jedno okno (im więcej, tym lepiej). Lukarna, poza doświetlaniem, pełni też funkcje dekoracyjne: uatrakcyjnia i czyni bardziej efektowną powierzchnię dachu, powiększa powierzchnię mieszkalną. Istnieją różne typu lukarn – klasyczna zbudowana jest z frontowej ściany z wmontowanym oknem fasadowym, dwóch bocznych ścianek oraz daszku; są też lukarny proste, półokrągłe i pochyłe. Wg innego podziału wyróżnić można konstrukcje szczytowe (najpopularniejsze ze względu na optymalne połączenie funkcjonalności i atrakcyjności wizualnej - mają dach dwuspadowy, od frontu zamontowane jest okno otwierane , najczęściej klasyczne, prostokątne), ciągnione, trapezowe, trójkątne, szpiczaste, zaokrąglone, panoramiczne itp.
Niewątpliwie interesującym rozwiązaniem jest lukarna panoramiczna, pozwalająca - dzięki lokalizacji okien nie tylko w ścianie szczytowej, ale też w bocznych - na zwiększenie stopnia doświetlenia oraz dająca szerszą perspektywę widokową.
"Wole oko"
To specyficzny rodzaj lukarny, bardzo charakterystyczny, atrakcyjny wizualnie, a zarazem niezwykle skomplikowany i trudny do wykonania. "Wole oko" to małe, okrągłe lub owalne okienko, które niejako wypycha dach, nadając mu dekoracyjności i uatrakcyjniając. Jeżeli chodzi i efekt doświetlenia, "wole oko" należy do rozwiązań mało efektywnych pod tym względem - niewielkie okienko zapewnia mało światła, tak więc pomieszczenia w nie wyposażone są dość ciemne.
Wnęki i balkony dachowe
Są to rozwiązania stanowiące konstrukcyjnie odwrotność lukarn - są lokalizowane wewnątrz poddasza, poniżej połaci dachowej. Rozwiązania te pozwalają nie tylko na doświetlenie pomieszczeń na poddaszu, ale również stworzenie loggii czy balkonu, umożliwiających wyjście na zewnątrz. Wnęki pozwalają na zbudowanie tarasu na poddaszu - można je projektować zarówno w przypadku, gdy skosy dochodzą do poziomu podłogi, jak i wówczas, gdy zaplanowana jest dowolnej wysokości ścianka kolankowa. Balkony dachowe, czyli dwuskrzydłowe okna, montowane są głównie w mieszkaniach, w których skosy dochodzą do poziomu podłogi. Po otwarciu tworzą one balkon. W górną części znajduje się skrzydło uchylne (otwiera się pod katem 45° i tworzy rodzaj daszku), w dolnej – skrzydło wysuwane do pionu z barierkami po bokach.
Świetliki dachowe
Są to montowane w dachu konstrukcje, wykorzystane do doprowadzenia światła do pomieszczeń na poddaszu, w których nie ma możliwości zamontowania okna, a pożądane jest oświetlenie naturalne (łazienka, garderoba, korytarz). Składają się z najczęściej metalowej (aluminium, stal) ocieplonej ramy (dostępne są też świetliki drewniane) i przejrzystego wypełnienia (szkło zbrojone, akryl, poliwęglan).
Walorem tych konstrukcji jest trwałość, szczelność, brak potrzeby konserwacji. Dostarczają naturalne światło tam, gdzie wcześniej było ono niedostępne, lub stanowią dodatkowe źródło światła w pomieszczeniach wyposażonych w okna. Tym samym korzystnie wpływają na samopoczucie przebywających we wnętrzach osób, umożliwiają zwiększenie wydajności pracy, a także – poprzez rozjaśnienie wnętrz - pozyskanie dodatkowej powierzchni roboczej, magazynowej itp.
Kopuła świetlika wykonana może być z:
- szkła zbrojonego – np. może to być pakiet szybowy wypełniony gazem szlachetnym, z wewnętrzną szybą pokrytą powłoką niskoemisyjną i z zewnętrzną szybą hartowaną;
- dwu-, trzy- lub czterowarstwowego akrylu;
- poliwęglanu litego i komorowego – cechuje go lekkość, odporność na uszkodzenia mechaniczne, w tym rozbicie, znakomita odporność na ekstremalne temperatury (zachowuje swoje właściwości w temp. -40 do +130°C, bardzo dobra przepuszczalność promieni słonecznych, niewielkie straty ciepła, szczelność).
Z kolei do produkcji ramy stosuje się drewno (np. sosnowe, impregnowane próżniowo i malowane lakierem akrylowym), blachę stalową ocynkowaną, blachę aluminiową, laminat poliestrowo-szklany.
Świetliki dostępne są jako stałe, otwierane (uchylane - umożliwiające przewietrzanie, oddymianie, wyposażone w moskitierę, obsługiwane ręcznie lub elektrycznie; pełniące funkcję wyłazów dachowych); oferowane są w różnych kształtach i wymiarach. Można je też podzielić na:
- punktowe – montowane pojedynczo, ich zadaniem jest dostarczenie naturalnego światła do konkretnego miejsca. Przy ich pomocy można rozjaśnić zarówno niewielkie pomieszczenia (np. biura, pomieszczenia techniczne itp.), jak i doprowadzić oświetlenie naturalne do wyznaczonym miejsc w dużej hali. Zastosowanie świetlików punktowych pozwala na zapewnienie komfortowych warunków przebywania w danych punkach dużej przestrzeni bez konieczności montowania na dachu pasm świetlnych;
- pasma świetlne – duże konstrukcje, przeznaczone do doświetlania większych przestrzeni.
Ze względu na konstrukcję, świetliki dzielą się na:
1. świetliki tradycyjne - montowane są w połaci dachowej i służą do doświetlania znajdującej się pod nią przestrzeni. Dostępne są w różnych kształtach i wymiarach. Bardzo ważny jest ich odpowiedni dobór i montaż – rodzaj świetlika powinien być dostosowany do potrzeb konkretnego obiektu.
Ze względu na kształt świetliki można podzielić na:
- płaskie – wbudowany w połać dachu, stanowi jego uzupełnienie; może być niewielki (np. świetlik przypominający wyglądem okno połaciowe, stały lub otwierany - z funkcją przewietrzania, oddymiania, wyłazu dachowego), z wypełnieniem z płyt poliwęglanowych, akrylowych lub szkła, bądź też wykonany z długich arkuszy płyt poliwęglanowych, przeznaczone do montażu na dachach skośnych, o przynajmniej minimalnym spadku;
- piramidowe – mają charakterystyczny kształt ostrosłupa o kwadratowej lub prostokątnej podstawie; dostępne są jako stałe lub otwierane z manualnymi i mechanicznymi systemami otwierania, piramida wykonana jest najczęściej z poliwęglanowych lub akrylowych płyt komorowych, przejrzystych lub barwionych, może być też zbudowana z odpornego na obciążenia mechaniczne, warunki atmosferyczne i ekstremalne wahania temperatur szkła; świetliki te znajdują zastosowanie na dachach płaskich;
- łukowe – mają podstawę prostokąta lub kwadratu, w przekroju przypominają łuk; przeszklenie wykonane jest z płyt akrylowych lub poliwęglanowych;
- kopułkowe – mają podstawę w formie prostokąta lub kwadratu i kopułę w kształcie prostokątnym, kwadratowym, okrągłym, sferycznym itp.; przekrycie wykonane jest z giętej, akrylowej lub poliwęglanowej płyty w kształcie kopułki; dostępne jako stałe lub – po wbudowaniu siłownika – z funkcją przewietrzania pomieszczeń; mogą mieć wbudowaną funkcję oddymiania (otwarcie na sygnał z czujki powietrznej); przeznaczone są do bezpośredniego doświetlania pomieszczeń.
Świetliki rurowe mogą być montowane w połaci dachowej (dach płaski i spadzisty) lub w ścianie bocznej obiektu. Przeznaczone są one do doświetlania pomieszczeń, które nie mają dostępu do otworów okiennych (garderoba, łazienka, korytarz), piwnic, pomieszczeń ciemnych, o niewielkiej powierzchni okien lub z oknami od strony północnej, lokali biurowych, klatek schodowych, garaży itp. Należy przy tym pamiętać, że skuteczność oświetlenia zależy od odległości pomiędzy kopułką a rozpraszaczem – im jest ona krótsza, tym lepsza jakość światła, a także od miejsca montażu kopułki – optymalna jest południowa połać dachu.
Wyróżnić można wśród nich:
- świetliki z giętką rurą światłonośną – giętka rura pozwala omijać przeszkody konstrukcyjnew budynku, przy ich pomocy możliwe jest dostarczenie światła do najbardziej oddalonych od dachu i ścian zewnętrznych pomieszczeń budynku;
- świetliki ze sztywną rurą światłonośną – rura transportująca światło nie jest elastyczna, co ogranicza zastosowanie świetlika do oświetlania tylko miejsc zlokalizowanych niedaleko ściany bocznej lub dachu; walorem tego rozwiązania jest większa efektywność świetlna tych urządzeń (mniejsze straty światła w rurze ze względu na brak załamań).
Interesującą cechą świetlików rurowych jest to, że można w nich zainstalować oprawę oświetleniową – w ten sposób wieczorami i nocą może on pełnić funkcję lampy.
Zasada działania tych urządzeń jest bardzo prosta – zamontowana na dachu kopuła absorbuje promienie słoneczne, które następnie kierowane są do rury. Odbite od jej wnętrza, trafia do zamontowanego w stropie rozpraszacza pryzmatycznego lub matowego, a za jego pośrednictwem – do pomieszczenia. Światło dostarczone przez świetlik rurowy jest niespolaryzowane, równomiernie oświetla wnętrze, cechuje się wysokim współczynnikiem oddawania barw (znacznie lepszym niż światło sztuczne). Jego charakterystyczną cechą jest też brak refleksów na powierzchniach typu ekran telewizora, monitor.
Świetliki rurowe są urządzeniami bardzo estetycznymi – widoczny wewnątrz pomieszczenia rozpraszacz przypomina wyglądem plafon sufitowy, natomiast kopułka na dachu przypomina okno dachowe. Świetliki te mogą też być montowane w pomieszczeniach piwnicznych – rura światłonośna wprowadzona jest poniżej poziomu gruntu, a kopuła osadzona w opasce budynku.
Pasma świetlne
Przeznaczone są do doświetlania dużych przestrzeni – hal, magazynów, restauracji, obiektów handlowych itp. Umieszczane są najczęściej wzdłuż kalenicy, w poprzek lub równolegle do niej. Zbudowane są z profili aluminiowych lub stalowych oraz płyt poliwęglanowych. Mogą być płaskie, dwuspadkowe lub mieć przekrój łukowy. Posadowione są na cokołach, które wynoszą je ponad poszycie dachu.
Pasma świetlne nie tylko rozjaśniają wnętrza, poprawiają komfort przebywania w nich, sprzyjają oszczędności energii, ale też uatrakcyjniają architekturę obiektu oraz pozwalają na wprowadzenie do wnętrz niepowtarzalnej atmosfery. Funkcja dekoracyjna jest szczególnie atrakcyjna restauracjach, hotelach czy galeriach handlowych – pasma świetlne pozwalają na nadanie doświetlanym nim wnętrzom romantycznego charakteru. Jednocześnie są one bezpieczne w użytkowaniu: szczelne, trwałe, odporne na działanie warunków atmosferycznych; pozwalają na szybkie spływanie wody deszczowej, śniegu.
Wbudowane są w płaszczyznę połaci dachowej - stopień jej pochylenia nie ma znaczenia (może się kształtować w przedziale 15-90°) - łatwo je wbudować we wszystkich płaskich i profilowanych materiałach pokryciowych dachu. Stanowią najskuteczniejsze rozwiązanie w zakresie doświetlenia poddaszy - okno dachowe przepuszcza nawet do 50% więcej światła od lukarny czy okna w ścianie szczytowej budynku.
Wielkość okna zależy od tego, jaki kąt nachylenia ma połać dachowa - im dach jest bardziej stromy, tym okno powinno być krótsze. Ważna jest też lokalizacja okien - pamiętajmy, że im wyżej znajdą się one w połaci dachu, tym efektywniej doświetlą wnętrze. Z punktu widzenia skuteczności doświetlenia pomieszczeń, lepsze jest też zaprojektowanie kilku odpowiednio rozplanowanych mniejszych okien niż jednego dużego. Nie zaleca się grupowania przeszkleń - korzystniej jest, jeśli znajdują się one w różnych miejscach połąci dachowej. Należy ponadto pamiętać, że liczba okien powinna być dobrana do potrzeb danego budynku - zbyt mała powierzchnia przeszkleń spowoduje, że pomieszczenia będą ciemne. Warto również, planując lokalizację okien dachowych, zwrócić uwagę na łatwość dostępu do nich - optymalne umiejscowienie powinno pozwalać na swobodne przechodzenie pod nimi oraz spoglądanie na zewnątrz z pozycji siedzącej; jeśli okno umieszczone jest wysoko, trzeba zadbać o wyposażenie go w odpowiedni system sterowania, dzięki któremu możliwe będzie otwieranie go. Generalnie jednak - by w pełni wykorzystać walory dysponowania oknem połaciowym i mieć łatwy kontakt wzrokowy z otoczeniem - zaleca się montaż na wysokości 110-140 cm od podłogi.
Przeszklenia dachowe dostępne są w różnych kształtach i wymiarach dostosowanych do standardowych odstępów krokwi i nachylenia połaci. Choć standardowe okno połaciowe ma kształt prostokąta, producenci oferują naświetla okrągłe, trapezowe, trójkątne itp. W zależności od tego, jak są otwierane, wyróżnia się:
- okna obrotowe – popularna konstrukcja okien dachowych; uchwyt otwierający mocowany jest w górnej (jeśli okno umieszczane jest stosunkowo nisko) lub dolnej (jeżeli konstrukcja budynku wymaga umieszczenia okna dość wysoko) części skrzydła, a oś otwarcia znajduje się w połowie wysokości konstrukcji; specjalna budowa zawiasu sprawia, że skrzydło można zarówno pozostawić w pozycji uchylonej, jak i obracać je o 180°, co ułatwia utrzymanie okna w czystości;
- okno uchylno-obrotowe – łączy właściwości okna obrotowego i uchylnego; ma dwie osie obrotu – w połowie wysokości okna oraz górnej krawędzi ramy; można je uchylać, otwierać, swobodnie wychylać się przez nie i myć je w pozycji wyprostowanej. Wszystkie te funkcje okna obsługiwane są przez właściwe ustawienie wielofunkcyjnej klamki;
- okna wysokoosiowe - okno obrotowe z osią umieszczoną w 3/4 wysokości skrzydła; skrzydło wyniesione ponad połać dachu dzięki zastosowaniu siłowników teleskopowych otwiera się lekko i „nie wchodzi” podczas obrotu do pomieszczenia - można wyglądać przez nie w pozycji wyprostowanej;
- okno obrotowo-klapowe - z możliwością uniesienia skrzydła do kąta 30°, z klamką do otwierania u dołu oraz uchwytem otwierającym u góry; idealne do dachów o małym kącie nachylenia; funkcja bezstopniowego uniesienia skrzydła do kąta 45°; możliwość obrotu skrzydła o 180 st. i zasuwka blokująca obrót ułatwiają czyszczenie;
- okna do zespoleń – np. kolankowe; montowane pod standardowym oknem dachowym o dowolnej konstrukcji, stanowi przedłużenie okna połaciowego w dół i jest z nim łączone specjalnym modułem lub bezpośrednio; doświetla pomieszczenie i zwiększa pole widzenia; dostępne są w wersjach nieotwieralnej, obrotowej, uchylnej i rozwiernej;
- okno rozwieralne – czyli okna wyłazowe (wyłazy dachowe); mają konstrukcję klapową otwieraną na bok; klamka umieszczona jest w połowie wysokości skrzydła, co pozwala na ich otwarcie lub mikrouchylenie; po odblokowaniu klamki skrzydło otwiera się o kąt 90°.
