Uważaliśmy do tej pory, że podstawowym źródłem zagrożenia ludzi i występującej w następstwie tego paniki jest pożar. Jednak ostatnie wypadki zwracają uwagę na kolejne niebezpieczeństwa jakim są katastrofy budowlane i zagrożenia terrorystyczne. Stało się to powodem ponownego podjęcia tematu jakim jest zapewnienie ludziom przebywającym w miejscach zgromadzeń szybkiej ewakuacji z zagrożonego terenu i swobodnego opuszczenia miejsc zagrożonych.
Odpowiedzmy sobie na pytanie dlaczego należy stosować okucia przeciwpaniczne?
Występujące, w przypadku obiektów gromadzących większą ilość osób, potencjalne zagrożenia stają się źródłem dodatkowego niebezpieczeństwa, jakie stanowi panika. Należy uświadomić sobie, że zaistnienie samych tylko symptomów jakiegoś zagrożenia, może samorzutnie wywołać wśród użytkowników budynku panikę, o skali niewspółmiernie wysokiej w stosunku do realnego zagrożenia, uwzględniwszy nawet. skuteczność systemów ochrony, w które budynek jest wyposażony. W konsekwencji od szeregu już lat, panika w obiektach zbiorowego użytkowania traktowana jest sama w sobie jako odrębne niebezpieczeństwo, wymagające indywidualnego przeciwdziałania.
Przyjęto więc pogląd, że zapobieganie występowaniu bezpośrednich zagrożeń (pożar, katastrofa budowlana, wybuch, skażenie itp.) i ich skutkom - jest niewystarczające i nie zwalnia od wprowadzania zabezpieczeń ograniczających poważne następstwa ewentualnej paniki i umożliwiających szybkie opuszczenie zagrożonego terenu. W tym celu grupę tradycyjnie stosowanych instrumentów administracyjno - prawnych oraz projektowo - budowlanych (wytyczenie i oznakowanie dróg i kierunków ewakuacji) poszerzono o wdrażanie wyspecjalizowanych środków technicznych, ułatwiających przedostawanie się ludzi - opuszczających strefę zagrożoną, w warunkach paniki - przez wszelkie przegrody na drogach ewakuacyjnych. Przegrody takie stanowią w przeważającej mierze drzwi, a mianowicie: drzwi wyjściowe z pomieszczeń - prowadzące na główne ciągi komunikacyjne (poziome i pionowe), drzwi przejściowe na drogach ewakuacyjnych oraz drzwi wyjściowe (ewakuacyjne) z budynków. Działanie grupy ludzi w stanie paniki różni się diametralnie od zachowania jednostki, a uwzględniając dodatkowe utrudnienia mogące wystąpić w warunkach ewakuacji - np. ciemność, zadymienie itp., oczywistym staje się, że konstrukcja, funkcja i sposób obsługi okuć i zamknięć instalowanych na drogach ewakuacyjnych - muszą spełniać zupełnie inne wymagania. Podstawowym kryterium, kwalifikującym okucia i zamknięcia do zastosowania na drogach ewakuacyjnych - jest zapewnienie przez nie stałej możliwości łatwego i szybkiego pokonania oporu i otwarcia drzwi, zgodnie z kierunkiem ewakuacji (od wewnątrz), ręcznie oraz/lub poprzez nacisk ciała na powierzchnię wewnętrzną, bez użycia klucza lub innego przedmiotu. Warunki te muszą być spełnione w każdym momencie, niezależnie od sposobu zamknięcia drzwi od strony zewnętrznej (np. klucz, wkładka bębenkowa, zasuwka itp.). Ponadto okucia te muszą współpracować ze skrzydłami drzwiowymi o konstrukcji zapewniającej mały opór otwarcia (uszczelnienie, ciężar, regulacja kolejności zamykania skrzydeł). W ten sposób rozwinęła się nowa rodzina okuć, wśród której, w zależności od szczegółowych funkcji i przeznaczenia, wyróżnia się: okucia przeciwpaniczne i zamknięcia (zamki) awaryjne.
Zgodnie z zaleceniami normy okucia przeciwpaniczne stosować będziemy głównie tam, gdzie przebywa duża ilość ludzi przypadkowych, ludzi o niepełnej sprawności oraz w drzwiach, którymi odbywa się główny ruch ewakuacyjny. Będą to sale widowiskowe i sportowe, stadiony, szpitale i sanatoria, szkoły, drzwi wyjściowe z wysoko wznoszonych budynków zbiorowego zamieszkania, internaty, domy i centra handlowe itp.
Temat ten jest już szerzej znany służbom odpowiedzialnym za bezpieczeństwo ludzi i to zarówno pod względem ich działania jak i stosowania, stąd w nowych obiektach zbiorowego przebywania ludzi okucia te są coraz popularniej stosowane. Przykładem tego jest fakt, że wszystkie nowo oddane lub modernizowane w ostatnich latach markety, hale widowiskowe i targowe, czy sale kinowe posiadają już zamontowane okucia przeciwpaniczne w drzwiach i bramach wyjściowych. Jednym z powodów nadal zbyt małego stosowania okuć przeciwpanicznych jest fakt, że okucia te nie są produkowane w kraju a występujące na rynku importowane są zbyt drogie. Drugą przyczyną może być nieuwzględnianie przez Towarzystwa Ubezpieczeniowe, przy ubezpieczaniu imprez, zniżek za zapewnienie bezpieczeństwa ludzi nie tylko ze względu na prawidłową ochronę przeciwpożarową ale również za zapewnienie sprawnej ewakuacji z pomieszczeń i obiektów zagrożonych.
O ważności zagadnienia świadczy fakt, że obok rygorystycznych przepisów administracyjnych powstały już normy na okucia przeciwpaniczne.
Podajmy w skrócie kryteria techniczne jakie muszą spełniać okucia przeciwpaniczne. Rozpatrując te kryteria musimy wyjść od przeznaczenia i funkcji jakie spełniać musi okucie.
Okucie przeciwpaniczne jest zamknięciem przeznaczonym do drzwi na drogach ewakuacyjnych stosowanych w budownictwie dla zapewnienia szybkiej i bezpiecznej ewakuacji ludzi w momencie zaistnienia niebezpieczeństwa paniki a jednocześnie stanowić zamknięcie zapobiegające przedostawaniu się od zewnątrz niepowołanych osób. Czyli okucie to spełnia dwie istotne funkcje: umożliwia ewakuację ludzi i stanowi zamknięcie jak każdy inny zamek drzwiowy, przy czym nadrzędną funkcją jest zapewnienie bezpieczeństwa.
Podajmy wymagania dla każdej z tych funkcji.
1. Wymagania dla okuć przeciwpanicznych z punktu ewakuacji ludzi - zamknięcie przeciwpaniczne powinno być tak rozwiązane, aby odblokowywało natychmiast drzwi, gdy zadziałamy na pręt umieszczony poziomo w poprzek po wewnętrznej stronie drzwi jednym, nieprzerwanym ruchem w kierunku wyjścia względnie łukiem w dół, gdziekolwiek na całej skutecznej długości, bez potrzeby używania klucza lub innego przedmiotu, a więc ruch drążka musi jednocześnie cofać zapadkę i zasuwkę.
W rozumieniu niniejszego punktu słowo "natychmiast" oznacza "jedną sekundę lub mniej" od chwili, w której pręt znajdzie się w całkowicie naciśniętym położeniu.
Niezależnie od innych pomocniczych urządzeń zamykających lub otwierających, które mogą być zastosowane, zadziałanie na uchwyt powinno umożliwić natychmiastowe wyjście z wewnątrz w każdej chwili.
2. Wymagania dla okuć przeciwpanicznych z punktu zabezpieczenia - w tym przypadku są one często zablokowane i wyposażone w urządzenia kontrolne lub alarmowe, powiązane z systemem centralnego zabezpieczenia obiektów lub jako osobne zabezpieczenia. Odblokowanie drzwi następuje tutaj z chwilą otrzymania sygnału z instalacji przeciwpożarowej, sygnałem z miejsca stałego dozoru obiektu lub po zbiciu szybki w skrzynce znajdującej się tuż obok drzwi ewakuacyjnych i uruchomieniu przełącznika co obok możliwości otwarcia drzwi powoduje również włączenie sygnalizacji świetlnej i dźwiękowej oraz alarm w miejscu stałego dozoru obiektu.
Jak wynika z powyższych ustaleń zastosowanie okuć przeciwpanicznych nie musi zmniejszać stopnia zabezpieczenia przed włamaniem wyraźnie zwiększa jednak bezpieczeństwo ludzi, co jest warunkiem nadrzędnym.
- Jakie obowiązki nakładają na projektantów i inwestorów przepisy budowlane?
Rozporządzanie MSWiA z dnia 16 czerwca 2003 r. określa w § 11.1. „ Z każdego miejsca przeznaczonego na pobyt ludzi w obiekcie powinny być zapewnione odpowiednie warunki ewakuacji zapewniające możliwość szybkiego i bezpiecznego opuszczenia strefy zagrożonej lub objętej pożarem, dostosowane do liczby i stanu sprawności osób przebywających w obiekcie oraz jego funkcji, konstrukcji i wymiarów.....”.
Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. § 240.7. „Drzwi stanowiące wyjście ewakuacyjne z pomieszczenia, w którym może przebywać jednocześnie więcej niż 300 osób, oraz drzwi na drodze ewakuacyjnej z tego pomieszczenia, powinny być wyposażone w urządzenia przeciwpaniczne”. Rozporządzenie to jest bardzo liberalne i nie uwzględnia wszystkich wymienionych w Rozporządzeniu MSWiA kryteriów stosowania specjalistycznych okuć.
Naszym zdaniem kryteriami zastosowania okuć przeciwpanicznych powinny być:
- ilość ludzi przebywających w pomieszczeniach i korzystających z drzwi na drogach i w wyjściach ewakuacyjnych,
- sprawność fizyczna i psychiczna użytkowników obiektów,
- typ użytkowników: czy ludzie korzystający z wyjść i przejść są stałym personelem, czy przypadkowymi interesantami (od czego uzależnione jest stopień zaznajomienia z obsługą typowych okuć),
- stopień zagrożenia niebezpieczeństwem,
- stopień zagrożenia paniką.
Opierając się na powyższych kryteriach należałoby rozważyć możliwość stosowania specjalistycznych okuć do drzwi na drogach i w wyjściach ewakuacyjnych w obiektach o różnym przeznaczeniu. Pod uwagę należałoby wziąć:
- obiekty rekreacji i wypoczynku. W grupie tej umieścilibyśmy: sale kinowe i teatralne, hale sportowe i stadiony, baseny, domy wczasowe, itp. z tego względu, że większość z nich nie ma stałych użytkowników a w salach widowiskowych i na stadionach istnieje duże niebezpieczeństwo paniki,
- centra handlowe, domy towarowe i supermarkety ze względu na ilość i przypadkowość przebywających w nich ludzi, oraz hurtownie i magazyny gdzie istnieje duże zagrożenie pożarowe, np. z materiałami chemicznymi, łatwopalnymi, rozpuszczalnikami itp.,
- obiekty służby zdrowia takie jak: szpitale i duże przychodnie ze względu na mniejszą sprawność i zmiennych użytkowników. Z tych samych powodów w przypadku sanatoriów obok drzwi ewakuacyjnych w okucia specjalistyczne powinny być wyposażone drzwi pomieszczeń przebywania zbiorowego, jak: świetlice, sale telewizyjne, stołówki itp.
- obiekty wychowania i oświaty jak szkoły podstawowe i średnie, szkoły wyższe oraz przedszkola i żłobki wymagające szybkiej ewakuacji osób przez nieliczny personel,
- miejsca stałego przebywania ludzi. W grupie tej mamy budynki zamieszkania zbiorowego, internaty, domy studenckie, domy opieki społecznej,
- administracja i przemysł. Do grupy tej zaliczylibyśmy obiekty administracji terenowej i przemysłowej, obiekty fabryczne, biura projektowe, jednostki naukowo – badawcze. Poniższe zalecenia dotyczą oczywiście tylko większych obiektów, w których oprócz kilkudziesięciu stałych pracowników przebywa okresowo również większa ilość interesantów,
- obiekty gastronomiczne i hotele,
- obiekty kultu religijnego i inne miejsca zgromadzeń,
- muzea, sale wystawowe,
- podziemne garaże,
- dworce, porty lotnicze i morskie, stacje kolei podziemnych (metra).
Jeżeli zwrócimy uwagę na stosowanie specjalistycznych okuć to możemy zauważyć, że wyżej wymienione obiekty wykonywane przez inwestorów zagranicznych posiadają w większości na drogach ewakuacyjnych drzwi wyposażone w okucia przeciwpaniczne. Wynika to z bardziej restrykcyjnych wymagań stawianych w państwach skąd pochodzą inwestorzy.
W niniejszej publikacji musimy jeszcze podać obowiązki producentów i użytkowników tych okuć oraz błędy popełniane z winy nieznajomości lub lekceważenia przepisów.
Zgodnie z zharmonizowaną normą PN-EN 1125:1997/A1;2001+AC:2002 „Okucia budowlane – Zamknięcia przeciwpaniczne do wyjść uruchamiane prętem poziomym – Wymagania i metody badań” okucia te podlegają systemowi poświadczania zgodności 1 co nakłada na producentów obowiązek uzyskania certyfikatu w oparciu o badania przeprowadzone przez notyfikowane laboratorium, wykonywania w własnym zakresie badań w odstępach nie większych niż pół roku oraz corocznych badań w laboratoriach notyfikowanych. Norma ta nakłada jednocześnie na użytkownika obowiązek przeprowadzania przez niego lub uprawnionego przedstawiciela okresowych kontroli konserwacyjnych w odstępach nie większych niż jeden miesiąc polegających na:
- przeglądzie i uruchomieniu zamknięcia przeciwpanicznego w celu upewnienia się, czy wszystkie elementy składowe znajdują się w zadowalającym stanie roboczym,
- sprawdzeniu czy zaczepy nie są zapchane.
Podstawowe błędy popełniane przez użytkowników to:
- nie dokonywanie okresowych kontroli konserwacyjnych,
- blokowanie w czasie użytkowania obiektu wszystkich lub części drzwi ewakuacyjnych różnymi zamknięciami. Nie negujemy tutaj możliwości blokowania takich wyjść w tym czasie kiedy obiekty te nie są użytkowane (sale widowiskowe, targowe itp. ) lub po opuszczeniu ich przez przebywające tam osoby (szkoły, kina, markety itp.) jednak przed ponownym oddaniem ich do użytku blokady we wszystkich drzwiach ewakuacyjnych powinny być usunięte a w przypadku dłuższych przerw w użytkowaniu powinny być wykonane przeglądy konserwacyjne,
- tarasowanie drzwi ewakuacyjnych różnymi przedmiotami, zwałami śniegu itp. uniemożliwiających ich rozwarcie i swobodne opuszczenie zagrożonych pomieszczeń.
Zdajemy sobie sprawę, że niniejsza publikacja może nie spotkać się z przychylnym odbiorem przez właścicieli i użytkowników podanych wyżej obiektów, gdyż ścisłe stosowanie podanych tu zaleceń wiąże się z poniesieniem określonych nakładów na zainstalowanie specjalistycznych okuć a w niektórych przypadkach nowych drzwi czy bram oraz koniecznością zwiększenia w czasie użytkowania obiektów ilości osób ochrony i nadzoru. Pamiętać jednak musimy, że życie ludzkie jest największym dobrem i nie można go narażać na niebezpieczeństwo nie przemyślanymi oszczędnościami i chęcią zwiększenia zysku.
Jan Szubert
ITB – Oddział Wielkopolski
